मानवमा भएको इमान्दारीता, प्रेम, दया, सद्भाव, विश्वास, सुन्दरता, निप्पक्षता, बौद्धिकता, सहयोगीपन जस्ता कुराहरु नै मानवीय मूल्य हो । वर्तमान समयमा प्रविधिको विकास र विस्तारसँगै विश्वका अधिकांश देशहरुमा यो पक्ष कमजोर हुन थालेको छ । यसलाई सवै पक्षले चिन्ताको रुपमा लिएको अवस्था छ । हामीले बुझ्न पर्ने विषय भनेको मानव भएर जन्मिसकेपछि मानवता प्रदर्शन गर्नु सवैको दायित्व हो तर यो पक्षलाई मानवीय समुदायले नबुझिदिँदा मानविय मुल्यको ह्रास हुन थालेको छ । यो समस्या नेपाली समाजमा पनि स्पस्ट रुपमा देख्न सकिन्छ । नेपाली समाजको संरचना पछिल्लो दिनहरुमा खलबलिन थालेको छ । समाज गलत संस्कार र प्रवृत्तितर्फ अगाडि बढ्दै गरेको भान हुन्छ । समाजमा रहेको केही वर्गको क्षणिक स्वार्थ पुरा गर्न मानिसलाई नकारात्मकतर्फ डोर्याउने प्रयास हुँदै आएको छ । तर आज उक्साएर मान्छे खान पल्काएको बाघले भोलीका दिनमा बाघ पल्काउने वर्गलाई पनि बाँकि राख्दैन भन्ने कुरामा त्यो वर्गले सोचेको छैन । समाजमा धर्मको नाममा होस् वा संस्कृतिको नाममा गरिने राजनीतिले अन्तत्वगोत्वा समाज अनि सिंगो देशलाई नै असर गर्दछ । त्यसकारण सामाजलाई उचित शिक्षाको माध्यमद्वारा व्यवस्थापन गरी सकारात्क सोचको धनी बनाउन आवश्यक छ । नकारात्कताले नेपालीको मनोविज्ञानलाई तहसनहस बनाउँदै लगेकोले यसको सामाजिक लागत पनि बढ्दै आएको छ । तसर्थ पनि यसको प्रयोगमा संयमता र समझदारिता अप्नाउनु पर्छ अन्यथा यसको प्रयोगमा रोकावट गर्ने बाहेकको अरु उपाय नहुन सक्दछ । तसर्थपनि दुरुपयोगकर्ताले सामाजिक दायित्व निर्वाह गर्ने तर्फ समयमा नै ध्यान दिनु पर्छ अन्यथा समय वितेपछि हतारमा गरेका हरेक कार्यहरु सहानुभुति समान अर्थहिन रहन्छ भन्ने कुरा सोचेर कार्य गर्नुपर्छ । यसको सबल पक्षको प्रयोग गर्दै सामाजिक मनोविज्ञानलाई सकारात्मक परिवर्तन र विकासको सम्वाहकको रुपमा प्रयोग गर्ने गराउने कार्यमा लाग्न आवश्यक छ । यसको लागि सामाजमा सामाजिक सचेतनाको प्रवर्द्धन गर्न आवश्यक छ ।
सदाचार, नैतिकता र आदर्श जीवनका आधारभुत गुणलाई व्यवहारमा नै प्रयोग गर्न उत्प्ररित गराउनु पर्छ ।
समाजमा रहेका मानिसलाई नैतिकवान बनाई राज्यप्रति उसको उत्तरदायित्व अभिवृद्धि गर्नसक्ने तुल्याउनको लागि पनि समाजमा रहेका विभिन्न संघ सस्थाको भूमिका गहन हुन्छ । हाम्रो समाजले सकारात्मक सोच र व्यवहार भन्दा पनि नकारात्मक सोचको खेति गर्दै गरेको परिस्थितिमा यसलाइ चिर्न पनि नैतिक मुल्य र मान्यताको अझै महत्व हुन आउछ । नैतिक मुल्य र मान्यता तथा दायित्व सिकाउने सस्थाहरु भनेको मुलतः व्यक्ति स्वयम् र उसको परिवार, समाज, शैक्षिक सस्थाहरु तथा अन्य सान्दर्भिक सस्थाहरु हुन् । समाजमा यस्ता संस्थाहरुको भूमिका अझ गहन र जिम्मेवार हुनु गर्दछ । यी संस्थाहरुले मानिसलाई नैतिक मुल्य र मान्यता सिकाउन र राज्यप्रतिको दायित्व बढाउन शिक्षा एक अनिवार्य हुन आउछ । शिक्षा मुलतः औपचारिक तथा अनौपचारिक दुवै तरिकाबाट प्राप्त गर्न सकिन्छ । अनौपचारिक शिक्षा अन्तर्गत परिवारबाट प्राप्त गर्ने शिक्षाले मानवीय मूल्य निर्धारणमा महत्वपूर्ण हुन्छ । परिवार समाजिक संगठनको आधारभूत इकाइ हो । परिवारिक मूल्यमान्यता तथा संस्कारबाट नै व्यक्तिको मूल्य निर्धारण हुन्छ अझ यसले व्यक्तिलाई समाजसँग जोड्नमा ठूलो सहयोग गर्छ । मूल्य र मान्यतालाई समाजले स्वीकृति वा अस्वीकृति प्रदान गर्ने हुदा व्यक्तिले सामाजिककीकरणका अधारभूत सीपहरु समेत परिवारबाटै प्राप्त गर्दछ । अतः व्यक्तिले अपनाउने मूल्य र मान्यताको विकासमा परिवारको अहम् भूमिका रहन्छ । परिवार कुनैपनि व्यक्तिको नैतिक मुल्य र मान्यता सिक्ने पहिलो पाठशाला हो । परिवारको प्रत्येक सदस्यले गर्ने व्यवहार, हाउभाउ तथा उनीहरुको जीवनशैली तथा उनीहरुले सिकाउने संस्कारबाट नै व्यक्तिको आचरणको विकास हुन्छ । त्यसकारण पनि मानिसको नैतिक मूल्य र मान्यताको विकास गर्न परिवारिक सिकाईको महत्व भूमिका हुन्छ । त्यसको लागि पनि परिवार तथा समाजेले असल मूल्यको विकास र व्यवहारको प्रर्दशन गर्नुपर्छ । सदाचार, नैतिकता र आदर्श जीवनका आधारभुत गुणलाई व्यवहारमा नै प्रयोग गर्न उत्प्ररित गराउनु पर्छ । बालबालिकालाई परिवारमा असल व्यवहार र असल चरित्र निर्माण गर्ने खालको पारिवारिक वातावरणको निर्माण गर्नुपर्छ । समाजका आधारभूत मान्यता र चरित्रहरुबारे जानकारी गराउने, समाजमा रहेका कमजोर वर्गलाई सहयोग गर्ने जस्ता गतिविधि गर्ने तथा परिवारको मूल्य प्रणालीलाई नैतिक र आदर्श बनाई त्यसको अनुसरण गर्न लगाउने कार्य गरिनु पर्छ । समाजमा विद्यमान असमानताको व्यवहार गलत हो भन्ने भावनाको विकास गराउने कार्य पनि त्यतिकै महत्वपूर्ण भएकोले यसतर्फ हाम्रो प्रयास जरुरी पर्छ । व्यक्तिको मूल्य प्रणालीमा परिवर्तन गराउने र समाजका सवैलाई समान व्यवहारको प्रर्दशन गर्ने सस्कार सिकाउने कार्यमा परिवारलाई जिम्मेवार हुनुपर्छ ।
असल सिकाईका अभ्यास र प्रयोगमा जोड दिई समाजका विभेदजन्य गतिविधिलाई नियन्त्रण गर्ने कार्यलाई प्रश्रेय दिनुपर्छ ।
पारिवारिक सिकाईबाट नै समाजको संरचनाको निर्धारण हुने गर्दछ । समाजमा बस्ने मानिसहरुको आनीबानी, रहनसहन, आहारविहार, शिक्षाको अवस्था, विगतका चलनचल्ति जस्ता गतिविधिको समग्रता नै समाज हो । समाजमा बस्ने मानिसहरुको नैतिक मूल्यमान्यताबाट नै समाजिक संस्कारकाे विकास हुने गर्दछ । यसले व्यक्तिको मानसिक वृद्धि र विकासमा समेत प्रभाव पार्ने गर्दछ । अतः परिवारले यसको लागि उपयुक्त वातावरण निर्धारण गर्न सक्नुपर्दछ । समाजमा सद्गुणपुर्ण मानिसले नै समाजप्रति सकारात्मक धारणा निर्धारण गराउन सक्दछन् र समाजमा महत्वपूर्ण योगदान गर्न सघाउँदछ । यसका लागि असल सिकाईका अभ्यास र प्रयोगमा जोड दिई समाजका विभेदजन्य गतिविधिलाई नियन्त्रण गर्ने कार्यलाई प्रश्रेय दिनुपर्छ । व्यक्तिको मुल्यप्रणालीमा परिवर्तन ल्याउन सहयोग गर्ने, नैतिक आचारणयुक्त सामाजिक वातावरण निर्माण गर्ने कार्य समेत सगै अगाडि बढाउनु पर्छ । सामजिक व्यवहारलाई सामाजिक हित अनुकल कार्य गर्न उत्प्रेरित गर्ने गरिनुपर्छ । समय समयमा जनचेतनामुलक शिक्षा प्रदान गर्न कक्षा सञ्चालन गर्ने, समाजमा समाजिक हितका खातिर क्लब, संघसंस्थाहरुलाई परिचालन गरी समाजको कुरिती अन्य गर्न प्रयोग गर्नुपर्छ । हाम्रो शिक्षा नीतिमा असल चरित्रको प्रतिफल बारे सानो तहदेखि नै सचेत गराउने, सामाजिक अभियान्तको विकास गर्ने तथा सदाचार, आदर्श जीवनका आधारभूत मूल्य मान्यतावारे जानकारी दिलाउने जस्ता कार्य गरिनु उपयुक्त हुन्छ ।
समयमा नै रोजगारी गर्न चाहनेले नपाउने र बेरोजगारी भएर बस्नुभन्दा शैक्षित योग्यता बढाउने अर्थात व्याचलर लेवरको अध्ययन सकेका यूवाले रोजगारी नपाउँदा उनीहरु मास्टर लेवल अध्ययन गर्न थाल्दछ र मास्टर सकेका अधिकांश यूवाहरु योग्यता अनुसारको रोजगारी नपाउँदा झन् बेरोजगारीको चपेटामा पर्ने गरेको अवस्था छ ।
मानवीय मुल्य निर्माणमा शिक्षाको महत्व भूमिका रहेको छ । शिक्षाको नै माध्यमबाट देशको जनशक्तिको विकास हुने र विकसित जनशक्तिको माध्यमद्वारा देशको आर्थिक सामाजिक, सास्कृति विकास तथा भौतिक विकास समेत हुने हुन्छ । मानवीय मूल्य निर्धारणमा शिक्षा त्यसमा पनि औपचारिक शिक्षाको गहन भूमिका छ । विद्यालयमा शिकाइने शिक्षाबाट नै व्यक्तिको मूल्य, मान्यता तथा कार्यशैली निर्धारण हुन्छ । त्यस कारण पनि शिक्षालाई व्यवहारिक, सिपमुलक तथा उचित संस्कार सिकाउने खालको बनाइनुपर्छ । नेपालको शिक्षा एकातिर सीपमूलक भएन भने अर्कातिर शिक्षाकै कारण बेरोजगारी बढाएको भन्ने अवस्था छ । समयमा नै रोजगारी गर्न चाहनेले नपाउने र बेरोजगारी भएर बस्नुभन्दा शैक्षित योग्यता बढाउने अर्थात व्याचलर लेवरको अध्ययन सकेका यूवाले रोजगारी नपाउँदा उनीहरु मास्टर लेवल अध्ययन गर्न थाल्दछ र मास्टर सकेका अधिकांश यूवाहरु योग्यता अनुसारको रोजगारी नपाउँदा झन् बेरोजगारीको चपेटामा पर्ने गरेको अवस्था छ । जसको कारणले करिव ५० लाख यूवाहरु रोजगारीका लागि विदेशिएका छन् । अतः शिक्षालाई व्यवसायिक र मानव मूल्य, मान्यतालाई प्रवर्द्धन गर्न सकिने खालको शिक्षा दिन आवश्यक छ । यसको लागि संघ, प्रदेश तथा स्थानीय तह सवैको ध्यान जान आवश्यक छ जसले यान्त्रिकीकरण हुदै गरेको नेपाली समाजलाई थोरै भएपनि मानवमूल्ययुक्त बनाई राख्न सहयोग पुग्दछ ।
मानविय मुल्यको मुख्य स्रोत भनेको उ हुर्केको समाज, परिवार र उस्ले सिकेको सिकाइ नै हो । अतः यी स्रोतमा नै सुधार नगरि सुसंस्कृत व्यक्तिको कल्पना गर्न सकिदैन ।
मानविय मुल्यको मुख्य स्रोत भनेको उ हुर्केको समाज, परिवार र उस्ले सिकेको सिकाइ नै हो । अतः यी स्रोतमा नै सुधार नगरि सुसंस्कृत व्यक्तिको कल्पना गर्न सकिदैन । नेपाली समाजलाई वर्गिय दृष्टिकोणबाट हेर्ने हो भने गरिव, मध्यम वर्ग र धनीमानीवर्ग गरेर हेर्न सकिन्छ । मानव मूल्य निर्धारणमा यी बर्गहरु प्रशिक्षण सोही ढंगबाट गरिनु पर्छ । गरिवमा मानवीय मुल्य निर्धारणका लागि समाजका कुरिती भत्काउने हिम्मत नै हुन्न, मध्यमवर्गलाई त्यसको लागि फुर्सद नै छैन भने धनीवर्गको लागि आवश्यकता नै महशुस छैन । त्यसकारण पनि मानवीय मुल्यलाई सम्बद्धन गर्ने कार्य जटिल बनेको छ । आदर्श मानवको विकास र सम्बर्द्धन नगरी देशले विकासको पद निर्धारण गर्न कठिन हुने भएकोले प्रबुद्ध वर्गको ध्यान यस तर्फ जानु पर्छ । मानवीय मूल्यको विकासको लागि परिवारको पहिलो दायित्व रहन्छ भने त्यसपछी समाजको । समाजको मूल्यमान्यता र व्यवहारबाट नै मानविय मूल्य निर्धारणा हुर्ने भएकोले समाजलाई सुसंस्कृत बनाउनकै लागि पनि व्यक्तिको संस्कार, मूल्य, मान्यता सोही अनुसार हुनुपर्छ । त्यसको अतिरिक्त शैक्षिक क्षेत्र जसलाई शिक्षा आर्जन गर्ने मूख्य थलोको रुपमा हेरिन्छ यो क्षेत्रबाट आर्जित ज्ञानको माध्यमबाट नै व्यक्तिको मूल्य, मान्यता र सिकाईको निर्धारण हुने भएकोले शैक्षिक क्षेत्रको ठूलो भूमिका हुन्छ । त्यसकारण यी तिनै निकायहरुले आदर्श व्यक्तिको निर्माणमा थप भूमिका खेल्नु पर्छ ।
प्रतिक्रिया