असार १५ हराउँदै असारे भाका–संस्कृति

रामहरि गजुरेल

‘असारे मासको दबदबे हिलो छि मलाई घिन लाग्यो,
पातली नानीलाई फरिया किन्दा छ बिस रिन लाग्यो‘‘ ।
खडेरीले फाटेको यो मन असारमै जोडौँला,
लाठे बनी आउ कान्छा, सँगै पिरती गाँसौला’..।

असार पन्ध्र, विशेष गरी धान रोपाइ गरी दही र चिउरा खाएर यो कृषि पर्व मनाइदै छ । कृषि सभ्यतामा असार महिनालाई मानो खाएर मुरी उब्जाउने अवसरको रुपमा लिने गरिन्छ । सँगसँगै विषेश महत्व बोकेको नेपाली समाजको मौलिक पहिचान मानिने असारे भाका र संस्कृति भने लोप भइरहेको छ ।

असारको चटारोले छोपिसकेको छ । विगतमा बेठी चलनलेसमेत चर्चा पाउने जिल्ला नुवाकोट र रसुवाका फाँट र खेतहरुमा यि र यस्ता गित, संस्कृतिको खासै गुञ्जायस र गन्ध पनि अहिले आउँदैनन् । यसपालीको असारमा रोपाहार दिदीबहिनीहरुले कतैकतै लोप हुनै लागेको असारे गित कनिकुथी जानीनजानी गाउँदै धान रापाईँमा व्यस्त रहे त कतै आधुनिक चल्तीका मात्र गित सुनिए । तर, वास्तविक असारे गित र संस्कृति झल्काउने भाका गुञ्जिएको कतै सुनिएनन् । असारको महत्व घट्दै गएको हाम्रो समाजमा रोपाईँ पर्व मात्रै रोपाइको निरन्तरताको लागि सिमित भइरहेको छ ।

असार १५ का दिन एक फेर हिलो टेक्नु भन्ने मान्यता छ । यस दिन रोपाइलाई पर्वको रुपमा मनाइने हुँदा खेतको हिलामा पसेर असारे गीत गाउँदै धान रोप्ने गरिन्छ । हलगोरुले हिल्याएको हिलोमा छुपुछुपु धान रोपेर आपसमा रमाउँदै रोपाहार र बाउसेहरु एकापसमा हिलो छ्यापाछ्याप गरी हिलो खेलेर अन्न दिने माटोलाई माया गर्छन् र गीतका भाकामार्फत् आपसमा माया पिरती समेत साट्ने गर्छन । यसरी गीत गाउँदै हिलो खेल्दा एकातिर आपसमा मित्रता बढेर हर्ष खुशी छाउछ कुण्ठा हट्छन् भने अर्को्तिर चर्मरोग पनि निको हुन जनविश्वास रहेको छ । रोपाइ गरेर थाकेको अवस्थामा पोषिलो र शीतलता प्रदान गर्ने खाद्य परिकार दही चिउरा र अचारको खाजा खाने गरिन्छ। नेपाली समाजमा पूर्वीय परिकार दही चिउरा असारमा र साउनमा खीर भन्ने गरिन्छ । असार १५ वर्षकै सबैभन्दा लामो दिन मानिने हुँदा हिलोमा गाइने असारे गीतले नेपाली समाजमा आजदेखि दिन छोटा र रात लामा हुने हुँदा हिउँदको शुरुवात भयो भन्ने गरिन्छ ।

नुवाकोट खानिगाउँका यादवराज पाण्डेका अनुसार संस्कृतिविद् विगतमा निकै चर्चा–परिचर्चा र कृषकहरुको दिनचर्या अनि व्यस्ततालाई चिनाउने खालका मौलिक संकृतिभित्रको एउटा पाटोको रुपमा असारे गितलाई लिने गरिन्छ । तैपनि पछिल्लो समयमा यसको अस्थित्व संकटमा परेकोमा यहाँका संस्कृतिकमी र बुद्धिजिवीहरुका लागी चिन्ताको विषय बनेको छ । आधुनिकताको मारमा अन्य संस्कृति परेसरह असारे गीत पनि संकटमा परेको संस्कृतिविद्हरुको ठम्याई छ । ‘टेलिभिजन, रेडियो र आधुनिक संञ्चारका साधनहरुको बढ्दो चापसँगै संस्कृति मारमा परेको हो’, संस्कृतिविद् यादवराज पाण्डे बताउँछन् ।

छुपु र छुपु धान नै रोपौँ हातैको बर्माले,
झ्यालमा बस्ने ज्यान थियो मेरो दिएन कर्मले‘..।
पुर्वकी दिदी, पश्चिमकी बहिनी भेट हुन्छ भनेर,
पटुकी कसी, घुम ओढी आएँ रोपार बनेर । ’

धेरै प्रचलित असारे भाकाको यो टुक्का नुवाकोट जिल्लामा पनि लस्काई–लस्काई गाइन्छ तर, हिलो, मैलो र रमझम पानीको मौसममा हुपर्नेमा एफएम रेडियोमा मात्रै सुनिन थालेको छ । माथि उल्लेख गरिएको गितले यस्तै कुराको संकेत गर्छ । असारे गितले कृषकहरुको दिनचर्यालाई अझ मेहनती बनाउन प्रेरित गर्छ । मानो छरेर मुरी उब्जाउने बेलामा यि र यस्तै गितहरु यहाँका हरेक फाँटहरु र ग¥हाहरुमा गुञ्जन्थे । तर, आजभोली यस्ता गित र भाकाहरु विरलै मात्र सुनिन थालेका छन् ।

बाबामाज्यूको गैरीमा खेत राम्ररी बिराइदेऊ,
सुन र चाँदी चाहिँदैन मलाई दौँतरी मिलाइदेऊ’.. ।
मन रुन्छ भन्छिन् आमा, रिमझिम पानी आउँदाखेरी
खेत–बारीनी बाँझै देख्छु, असार मास लाउँदाखेरी‘..

यी गितको भाव पनि असारको महिनालाई व्यस्त बनाउँन प्रयाप्त हो तर, कृषिमा देखिएको मल, विउ र सिँचाईको अभावले सबै क्षेत्र निराजनक बनेको छ । सरकारले किसानलाई न मल पु¥याउन सकेको छ, न सिँचाई नै । अर्कोतर्फ भूकम्पले सबैतिर क्षतविक्षेत बनेको अहिलेको यस्तो अवस्थामा असारको रौनक भन्दा पनि पिडा थपिएको छ, किसानको टाउकोमा । कृषिमा आधारित नेपाली अर्थतन्त्रलाई सुदृढ बनाउन कृषि उत्पादकत्व बढाउनुपर्नेमा कृषि विज्ञहरुको जोड छ । तर परम्परादेखिका यस्ता संस्कृतिहरुलाई पनि जोगाउन जरुरी देखिन्छ । सुनको दानाको उपनाम पाएको धानको महत्व आफैँमा छ । धान रोपाईँ गर्दा गर्दा हराउँदै गएका असारे गितहरुको पनि संरक्षण र संवद्र्धन गर्नुपर्ने आवश्यकता छ ।

अर्मपर्म मेलापात सँगसँगै धाउन आउ,
बर्खा लाग्यो यसपाली त चोखो मायाँ लाउन आउ ।
मानो रोपी मुरी उब्जाउने बेलो हो यो मित्र,
हिलो छ्याप्दै प्रिय असारे गित गाउन आउ ।

गाउँले झयाउरे भाकामा असारे गित गुन्गुनाउँदै किसानहरुले हिलोमा काम गरिरहेको दृशयले जो कोहीलाई पनि लोभ्याउने गर्दछ, यो सबैका लागी रहरको विषय पनि हो । असारे संस्कृति न असारे गित गाउनेहरुप्रति सम्मान पनि छैन । बेठी प्रचलन त अब पुरै लोप भैसक्यो । नुवाकोट जिल्ला आफैँमा विशिष्ट परम्परा बोकेको जिल्ला भएकोले यहाँका नाच, कला र संस्कृतिहरु आदीसँगै असारे गितको पनि संरक्षणका लागि यहाँका संघसंस्था, वुद्धिजिवी र सञ्चारकर्मीहरुले सामुहिक पहल गर्नुपर्नेमा विज्ञहरुको जोड छ । तर, यहाँ यस्ता प्रकारका कुनैपनि पहल भने भएको देखिएको र सुनिएको छैन ।