के हो खुला दिसामुक्त भनेको?
सरसफाई गुरु योजना २०६८ का अनुसार “खुला दिसामुक्त भन्नाले खुला रुपमा दिसा नगर्ने अवस्थालाई बुझिन्छ । दिसामा झिँगा बस्न नसक्ने गरी खाल्डोमा ढक्कन लगाइएको अवस्थाले (चर्पीमा) खुला दिसामुक्त जनाउँदछ । तर ढक्कन नभएको खाल्डोमा दिसा संकलन गरेपछि त्यस अवस्थाले चाहीँ खुल्ला दिसायुक्त अवस्था नै जनाउँदछ ।”
-०-
सन् २०१८ सम्म नेपाललाई खुला दिसामुक्त अभियान क्षेत्र घोषणा गर्ने लक्ष्य सरकारले लिएको छ । अभियान अनुरूप नुवाकोट जिल्लालाई आजको दिनमा खुला दिसामुक्त जिल्ला घोषणा गरिंदैछ । पटकपटक घोषणा मिति तोक्दै र सार्दै सरकारको निर्धारित समय अगावै घोषणा हुँदैछ । दुप्चेश्वर गाउँपालिका २०७४ असार १६ गते खुला दिसामुक्त घोषणा गर्ने पहिलो गाउँपालिका र अन्तिममा बेल्कोटगढी नगरपालिकाले २०७५ असार २१ मा खुला दिसामुक्त घोषणा भएको हो। घोषणा अभियान सुरु भएको एकवर्षपछि जिल्ला घोषणा हुँदैछ । जिल्ला खुला दिसामुक्त घोषणा हुनु अगावै स्थानीयतहका दुई नगरपालिका र दश गाउँपालिका क्षेत्रीय खानेपानी सरसफाई तथा स्वच्छता समन्वय समितिको अनुगमन र प्रमाणीकरण पश्चात् खुला दिसामुक्त घोषणा भइसेकेका छन् । महाभूकम्पका कारण पुनर्निर्माणमा ढिलाई हुन गई सरसफाइको अवस्था र जनचेतना, स्थानीयतहको निर्वाचन, प्रदेशसभा र प्रतिनिधिसभाको निर्वाचनले समेत खुला दिसामुक्त घोषणामा ढिलाई हुन पुगेको हो ।
जिल्ला घोषणा र स्थानीयतह खुला दिसामुक्त घोषणामा क्षेत्रीय खानेपानी सरसफाई तथा स्वच्छता समन्वय समिति (
महाभूकम्पपछि यथास्थानमा बसोबास गर्न र जीविकोपार्जन गर्न कठिनाई भएकै कारण कयौं मानिसहरु जिल्लाका विभिन्न भूभाग र छिमेकि जिल्लामा स्थान्तरण हुन पुगेको अवस्था रहेको छ । नुवाकोट जिल्लामा ३ लाख ६६ हजार ५ सय ८४ जनसंख्यामा कूल ६८ हजार ६ सय १८ घरधुरी खुला दिसामुक्त घोषणा अन्तर्गत रहेको छ । अधिकांश मानिसहरुले भवन निर्माणको साथ शौचालयको निर्माण गरिनुपर्ने ज्ञान भएको सरकार र दातृ संस्थाको भनाई छ । तीन वर्षको अवधिमा हामीलाई दिसापिसाब शौचालयमै गर्न लगाउनु र गर्नुपर्ने, शौचालय गएपछि साबुनपानीले हात धुनु पर्ने व्यवहार, घरवरपर सरसफाई, खानेपानीको आपूर्ति जस्ता सामाजिक उत्तरदायित्व र स्व:व्यवहार सिकाउन समेत दातृ संस्थाको लगानी रहेको छ ।
सरकारबाट भूकम्पपिडितहरुको लागि दिईएको राहतको अनुदान प्राप्त गर्न अनिवार्य रुपमा ‘एक घर एक शौचालय’को निर्माण गरिनुपर्ने नीतिले गर्दा पनि जनाताबासीले शौचालय बनाएका छन् । सरसफाइ गुरु योजना २०६८ अन्तर्गत नै शौचालयमा पानीको सुविधा, शौचपछि साबुनपानीले हात धुनु पर्ने, घरवरपर सफा राखिनुपर्ने रहेको छ । घरपछि समाज, समाजपछिको वडा, गाउँपालिका/नगरपालिका र जिल्ला खुला दिसामुक्त क्षेत्र घोषणा गर्न सकिन्छ ।
प्रतिनिधिसभा सदस्य, प्रदेशसभा सदस्य, पुर्वमन्त्रिको अगुवाईमा भएको स्थानीयतह घोषणामा अनुगमन गरी प्रमाणीकरण गर्नु पनि सोचनीय प्रश्न हो । क्षेत्रीय खानेपानी सरसफाई तथा स्वच्छता समन्वय समितिको अनुगमन र प्रमाणीकरण भइसक्दा पनि नगर र गाउँमा अझै पनि घरहरुमा शौचालयको निर्माण नभएको आकंडा रहेको छ । कतै शौचालय बनाउनको लागि मात्र पनि रहेको, कतै शौचपछि साबुनपानीले हात धुने बानीको विकास अझैपनि टड्कारोको रुपमा रहेको छ । जिल्लामा संचालित केहि उद्योगहरुले अभियानलाई धज्जी उढाएको छ । उद्योगमा काम गर्ने बाहिर जिल्लाबाट आएका कामदारहरुले खुला क्षेत्र र खेतबारीमा दिसा गरिदिंदा खेती गर्न असहज र खेती गर्न छाडेका गुनासो भेटिएको छ । केहि क्षेत्रमा स्थलगत निरीक्षण नगरी मौखिकको आधारमा पनि अनुगमन गरिएको थियो ।
अनुगमनकै क्रममा ‘साबुन भए साबुन, नभए माटोले हातधुने’ गरिएको भेटिएको छ । नगरका केहि घरहरुमा शौचालय नै नभएको र भएपनि सेफ्टीट्यांकी नभएको र सोझै ढलबाट खोलामा मिसाईएको अवस्था विद्यमान छ । तसर्थ, नीति बनिसकेपछि कार्यान्वनमा लाग्नु हामी सबैको उत्तरदायित्व बहन हुन जान्छ । सरसफाई अभियानको अर्को चुनौतीको पाटोमा रुपमा रहेको सार्वजनिकस्थलमा पिसाब गर्ने, मदिरा धुम्रपान सेवन, सामान उपभोगपछि जताततै फ्याँकिनु जस्ता क्रियाकलाप रहेको छ ।
अधिकांश क्षेत्रहरूमा पानीको स्रोत सुक्ने क्रमले गर्दा पनि अभियानमा असहजता भएको हो । खुला दिसा अभियानसँगै पानीमा पहुँच अभियान, सार्वजनिकस्थल वा शौचालय बाहिर दिसा गर्ने जो कोहीलाई पनि कारबाही गरी दण्डित गर्ने र सूचना दिनेलाई पुरस्कृत गर्ने नीतिलाई कार्यान्वनमा ल्याई स्थानीयतहका गाउँपालिकाले सञ्चालनको सुरुवात गरीसकेको र अरु पालिकाले पनि कारबाही अभियान गर्न सके मात्र खुला दिसामुक्त जिल्ला घोषणा अभियान सफल हुन देखिनेछ । भवन निर्माण गर्दा नक्सा पास कागजीभरमा स्वीकृत नगरी स्थलगत निरीक्षणको साथै अनिवार्य रुपमा शौचालय, सेफ्टीट्यांकी, घरबाट निस्कने फोहोरको व्यवस्थापन, घरबाट निस्कने पानीको बग्ने ढल व्यवस्था र बायोग्याँसको अवधारणा कार्यान्वनमा ल्याईए जिल्लाले वैकल्पिक इन्धनको साथै आर्थिकभार, सडक तथा ढल व्यवस्थापन र सरसफाईमा समेत टेवा पुग्नुको साथै सुन्दर समाजको सिर्जना हुने थियो ।
प्रतिक्रिया